Τι είναι ποίηση; Ο Ρόμαν Γιάκομπσον (8197-1982) ταξίδεψε μ'αυτή την ερώτηση από τη Μόσχα της Οκτωβριανής Επανάστασης στην Πράγα του Μεσοπολέμου κι από εκεί, ξεφεύγοντας από τη μέγγενη του ναζισμού, μέσω Σκανδιναβίας στη Νέα Υόρκη και τέλος, στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, στη Βοστώνη. Σ'αυτό το περιπετειώδες ταξίδι από την Ανατολή προς τη Δύση, ο ρώσος γλωσσολόγος έσπειρε το σπόρο ενός πνευματικού κινήματος που σημάδεψε τον εικοστό αιώνα. Για ένα μεγάλο μέρος του αιώνα, ο δομισμός κατέστη το κυρίαρχο παράδειγμα των ανθρωπιστικών σπουδών που ήθελαν να γίνουν επιστήμες του ανθρώπου.νάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη των μοντέρνων καιρών διαμορφώθηκε μια νέα ποιητική. Με την εποπτεία ενός σημερινού γλωσσολόγου και με τους περιορισμούς της εποπτείας του, το βιβλίο παρακολουθεί την πορεία και αναδιφεί τους όρους της διαμόρφωσης του κινήματος και της μετάπλασής του μέσα σ' αυτό που ονομάστηκε μεταμοντέρνο. Στην προοπτική μιας ιστορίας των ιδεών, ιχνηλατεί τις συναντήσεις μέσα στον αιώνα της ερώτησης Τι είναι ποίηση; με την ερώτηση Τι είναι γλώσσα; που γίνονται στη σκιά πιο φοβερών ερωτημάτων για την ανθρώπινη κατάσταση.

Τρίτη ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά 2009

Στην παρούσα εργασία εξετάζονται οι κοινωνικές ανισότητες στην ανώτατη εκπαίδευση κατά τη μεταπολεμική περίοδο (1956-1998). Αρχικά, παρουσιάζονται αναλυτικά οι συναφείς μελέτες, οι οποίες, παρά το γεγονός ότι καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της εξεταζόμενης περιόδου, μελετούν την πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση με αποσπασματικό χρονικά τρόπο και με διαφορετικά κάθε φορά ερευνητικά και μεθοδολογικά εργαλεία. Στη συνέχεια, διευκρινίζονται τα μεθοδολογικά ζητήματα που προκύπτουν κατά την επεξεργασία των δευτερογενών στατιστικών στοιχείων και, με τη χρήση ενιαίου με­θοδολογικού εργαλείου, ερευνάται η πρόσβαση των κοινωνικο-επαγγελματικών ομάδων στην ανώτατη εκπαίδευση, τόσο στην κάθετη (σύνολο ανώτατης εκπαίδευσης) όσο και στην οριζόντια (κατά σχολές) διάστασή της, σε σχέση με τις κοινωνικοοικονομικές και εκπαιδευτικές μεταβολές που πραγματοποιούνται κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Η μετανάστευση, η προσπάθεια εκβιομηχάνισης της χώρας έως τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και η ανάπτυξη του τριτογενή τομέα στη συνέχεια, η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η υιοθέτηση αρχών του κράτους-πρόνοιας και ο εκδημοκρατισμός του εκπαιδευτικού συστήματος συνδέονται με την ανάπτυξη των «μεσαίων κοινωνικών» στρωμάτων στην Ελλάδα, κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Τα «μεσαία» κοινωνικά στρώματα χρησιμοποιούν την ανώτατη εκπαίδευση για την κοινωνική τους αναπαραγωγή περισσότερο από κάθε άλλο κοινωνικό στρώμα, γι’ αυτό κι εμφανίζουν τις μεγαλύτερες ευκαιρίες πρόσβασης στην ανώτατη εκπαίδευση. Από την άλλη, τα «ανώτερα» κοινωνικά στρώματα διατηρούν την κοινωνική τους θέση μέσα από την πρόσβασή τους στις προνομιούχες σχολές. Τα «κατώτερα» κοινωνικά στρώματα εμφανίζουν τις λιγότερες πιθανότητες εισαγωγής στην ανώτατη εκπαίδευση, κι, όταν καταφέρουν να εισαχθούν σ’ αυτήν, «διοχετεύονται» στις μη προνομιούχες σχολές.

Σε αυτό το βιβλίο διερευνώνται οι παράγονες που ωθούν τα κοινωνικά κράτη να αλλάξουν, οι περιορισμοί που ανακύπτουν σε κάθε προσπάθεια αλλαγής, καθώς και οι στόχοι των μεταβολών που τελικά λαμβάνουν χώρα. Σκοπός είναι η σύζευξη, από τη μια, της θέσης που αντιλαμβάνεται τους θεσμούς ως τον κρισιμότερο παράγοντα αλλαγής στα κοινωνικά κράτη, και, από την άλλη, της συναίνεσης ως ένα μέσο ορθολογικής συνεννόησης των εμπλεκομένων φορέων, και που η συναίνεση μπορεί να ελαττώσει τη σημασία θεσμικών περιορισμών. Έτσι, μεγάλες αλλαγές καθίστανται δυνατές. Κάτω από το μεγενθυτικό φακό βρίσκονται οι πρόσφατες αλλαγές στα συνταξιοδοτικά συστήματα και στις πολιτικές απασχόλησης της Ελλάδας, της Βρετανίας και της Σουηδίας.

Αξιοποιώντας την παράδοση του κλασικού βρετανικού φιλελευθερισμού, της οποίας τα προτάγματα παραμένουν ισχυρά, η παρούσα εργασία αποπειράται να συμβάλει στην προβληματική της θέσης ότι οι αξιακές κρίσεις, συμπεριλαμβανομένων και των ηθικών κρίσεων, είναι αναπόφευκτα παρούσες στο οικονομικό επιχείρημα. Έτσι, η υπόθεση της κλασικής οικονομικής κάνει κάτι περισσότερο από το να εξηγεί θέσεις: περιέχει θεωρία για τα αίτια της οικονομικής δράσης. Ο Τζον Λοκ, o Μπέρναντ Μάντεβιλ, και ο Άνταμ Σμιθ προσφέρουν στέρεη βάση στην υπόθεση ότι το ηθικό status των οικονομικών συστημάτων είναι από τα κεντρικά ζητήματα της πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας και ότι η πολιτική οικονομία αδυνατεί να αποφύγει ηθικά ερωτήματα, όταν καλείται να επιλέξει και να προσδιορίσει. Κατά συνέπεια, είναι μείζονος και υπαρκτής σημασίας η διερεύνηση του προβλήματος της σχέσης ηθικής και οικονομικής.

Η φωτογραφία εμφανίστηκε στη Δύση σε μια εποχή όπου οι έννοιες της εποπτείας και της τεκμηρίωσης μετασχηματίζονται στο πλαίσιο των ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικών μεταβολών. Αυτή η μετάβαση συνεπαγόταν μια μαζική πίστη στην ίδια την τεκμηριωτική αξία της όρασης και την άνοδο ενός καταφατικού «πανοπτικού» υποδείγματος που συνέπεσε με την κατακτητική επέκταση των αποικιοκρατικών χωρών αλλά και την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, των πειθαρχικών μηχανισμών, των ανθρωπιστικών οργανώσεων, του μαζικού πολιτισμού και των μέσων επικοινωνίας, των μουσείων και των νέων επιστημονικών κλάδων (ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, εγκληματολογία, ψυχιατρική κλπ.). Το βιβλίο αυτό, μέσα από την ανάλυση των «Τσιγγάνων» του Josef Koudelka, επιχειρεί να διερευνήσει τις διανοητικές, επιστημονικές, θεσμικές και πειθαρχικές πλαισιώσεις μέσα στις οποίες και μέσω των οποίων φωτογραφίζονται οι Άλλοι εμπλουτίζοντας αλλά και μετασχηματίζοντας μια ήδη μακρά παράδοση καλλιτεχνικής αναπαράστασης της ετερότητας στην τέχνη.

Τι άλλο θα μπορούσε να «σημαίνει» μια εγκυμοσύνη. εκτός από το αυτονόητο του να φέρεις στον κόσμο ένα παιδί; Γιατί οι Ελληνίδες δέχονται να χρεωθούν το «τίμημα» μιας έκτρωσης αντί να την αποφύγουν χρησιμοποιώντας αποτελεσματικά την αντισύλληψη; Τι άλλο μπορεί να «σημαίνει» η έκτρωση, στην οποία καταφεύγουν τόσο συχνά οι Ελληνίδες, εκτός από την απόφαση του να μην φέρουν στον κόσμο ένα παιδί; Γιατί οι Ελληνίδες δεν χρησιμοποιούν συστηματικά και αποτελεσματικά τα σύγχρονα αντισυλληπτικά μέσα ακόμη και όταν είναι ενημερωμένες και έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτά; Τα ερωτήματα αυτά και τα συνεπακόλουθά τους επιχειρεί να μελετήσει η εικοσαετής αυτή έρευνα και κυρίως να δώσει το λόγο στις ίδιες τις γυναίκες και στο πώς εκείνες εκλαμβάνουν το βίωμα και την πράξη τους σε σχέση με τη γονιμότητα, την αντισύλληψη και την έκτρωση.

Ο Κοσμάς, ο Αντρέας, ο Anesti, η Natalia και η Μυρσίνη είναι μερικοί από τους βασικούς πληροφορητές που συμμετέχουν στην ανθρωπολογική έρευνα με θέμα τους «εφήβους που έρχονται σε ρήξη με το νόμο». Η ερευνήτρια τους συνάντησε στους επίσημους φορείς που αναλαμβάνουν δράση μετά τη σύλληψη, παρακολούθησε από κοντά τη δίκη τους, καθώς και τις επίσημες συναντήσεις τους με τους επιμελητές ανηλίκων και τους θεραπευτές. Επιπλέον, πραγματοποίησε αφηγηματικές συνεντεύξεις σε μια προσπάθεια να πλησιάσει τον τρόπο ζωής, τις απόψεις, τους προβληματισμούς και τις προσδοκίες μιας μερίδας εφήβων που έχουν βιώσει καταστάσεις οδύνης, λόγω της εμπλοκής τους με το νόμο, αλλά και λόγω δύσκολων συνθηκών ζωής. Πρόκειται για μαι ανθρωπολογική μελέτη του «νεανικού πολιτισμού του ρίσκου» που θέτει σε κριτικό έλεγχο τους υφιστάμενους όρους και κατηγοριοποιήσεις και αναδεικνύει το λόγο των υπό μελέτη υποκειμένων. Η ριψοκίνδυνη δράση αποτελεί για ορισμένους εφήβους ένα παιχνίδι αυτοπραγμάτωσης, ενώ για άλλους έχει μετατραπεί σε τρόπο ζωής που θέτει σε κίνδυνο την πορεία ενηλικίωσης. Άραγε η σύγχρονη ελληνική πολιτεία, μέσα από τους θεσμοθετημένους φορείς, επιτυγχάνει να εντάξει ομαλά στην κοινωνία τους συλληφθέντες εφήβους ή αντίθετα τους τοποθετεί στο περιθώριο, στερώντας τους τη δυνατότητα υγιούς ανάπτυξης;

Το παρόν βιβλίο επιχειρεί να συγκροτήσει μια μέθοδο ανάγνωσης του αρχιτεκτονικού χώρου και των μορφών κατοίκησης, η οποία να βασίζεται σε λογοτεχνικά κείμενα για την Αθήνα στο τέλος του 19ου αιώνα. Κυρίως μελετήθηκαν οι συγγραφείς: Γρηγόριος Ξενόπουλος, Νικόλαος Σπανδωνής, Ιωάννης Κονδυλάκης, Εμμανουήλ Ροίδης, Γεράσιμος Βώκος, Μιχαήλ Μητσάκης και Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Πως αυτοί οι λογοτέχνες αποδίδουν τον αστικό χώρο; Σε ποια Αθήνα αναφέρονται; Σε ποια σημεία η λογοτεχνική Αθήνα διασταυρώνεται με την πραγματική; Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, χρησιμοποιήθηκε μια θεωρία βασισμένη στις αναλύσεις του Philippe Hamon. Σύμφωνα με αυτήν, ο λογοτέχνης του 19ου αιώνα αντλεί στοιχεία από την πραγματικότητα (τέχνασμα της αληθοφάνειας), τα οποία όμως μεταπλάθει, ανάλογα με τις ιδεολογικές του αντιλήψεις, τις βιωματικές του εμπειρίες και τον τρόπο γραφής του. Έτσι, ο κάθε συγγραφέας αποδίδει διαφορετικά τον αστικό χώρο. Η Αθήνα του 19ου αιώνα παρουσιάζεται μέσα από ένα σύνολο διαφορετικών αφηγήσεων, σαν να πρόκειται για πολλές πόλεις. Πώς μπορούν να ταξινομηθούν οι διαφορετικές αποδόσεις του αστικού χώρου; Πρόκειται για αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, για ιδεολογικές προβολές των λογοτεχνών;

Όποιος ενδιαφέρεται να μελετήσει το μεταναστευτικό φαινόμενο σήμερα θα συναντήσει την έννοια της διασποράς. Η μεταστροφή του βλέμματος από το εθνικό στο πλανητικό επίπεδο και από τις ομάδες στα δίκτυα, καθώς και η υπονόμευση του ρόλου του έθνους-κράτους ως κεντρικού φορέα των εγχώριων και διεθνών αποφάσεων, οδήγησε στην ευρεία χρήση του όρου «διασπορά» στην πολιτική ζωή και στην ανάδειξή του σε αναλυτικό εργαλείο των κοινωνικών επιστημών. Αυτό καθιστά απαραίτητη την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιείται η έννοια στον ακαδημαϊκό, αλλά και στον πολιτικό και δημοσιογραφικό λόγο, καθώς και των αιτίων της πληθωριστικής της χρήσης. Το βιβλίο αυτό εισάγει τους αναγνώστες στις προσπάθειες της διεθνούς ακαδημαϊκής κοινότητας να ορίσει την έννοια της διασποράς. Παρουσιάζει την αγγλόφωνη και γαλλόφωνη θεωρητική συζήτηση στο πεδίο των «διασπορικών σπουδών», επισημαίνοντας τις αντιπαραθέσεις και τις αμφισημίες. Προσεγγίζει το «διασπορικό φαινόμενο» ως κοινωνική και πολιτική διαδικασία, δυναμικά και στην ιστορικότητά του, εξετάζοντας ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων, επιστημονικών πεδίων, ιστορικών περιόδων και παραδειγμάτων.

Στον παρόντα τόμο φιλοξενούνται δεκαεπτά κείμενα κοινωνικών επιστημόνων τα οποία προσεγγίζουν την έννοια του χώρου μέσα από την ερευνητική πρακτική και τη μεθοδολογία που προκύπτει από το σχετικό επιστημονικό ενδιαφέρον τους.Η επιλογή της θεματικής υπαγορεύτηκε από την ανάγκη προβληματοποίησης της έννοιας αυτής, στο πλαίσιο του οποίου η σημασία της ταυτότητας, της ετερότητας και της πολλαπλότητας βρίσκεται σε διαρκή διαδικασία συγκρότησης και ανασυγκρότησης με κοινωνικο-πολιτισμικούς και πολιτικοοικονομικούς όρους. Σκοπός του τόμου είναι να αναδείξει αυτή τη διάσταση της έννοιας του χώρου ως διαδραστικής ολότητας, η οποία ενέχει κοινωνικές σχέσεις που, διαμεσολαβημένες καθώς είναι από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, με τη σειρά τους εκβάλλουν στον διαρκή ανασχηματισμό του διαμορφώνοντας επικράτειες τόσο κοινωνικών πρακτικών όσο και επιστημονικής έρευνας.