Έχει ειπωθεί ότι η σχέση του Φουκώ με την Αριστερά συνίσταται στο ότι είναι ο στοχαστής των «νέων κοινωνικών κινημάτων». Σίγουρα η μη οικονομιστική προσέγγιση της εξουσίας από τον Φουκώ «έδωσε φωνή» σε αιτήματα και κινήματα ο χαρακτήρας των οποίων δεν είναι κυρίως οικονομικός. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να αποδεχτούμε γι’ αυτά τα κινήματα τον τερατωδώς αποπροσανατολιστικό χαρακτηρισμό «μετα-υλιστικά». Η προσέγγιση του Φουκώ είναι υλιστική χωρίς να είναι οικονομιστική, ακριβώς επειδή καταδεικνύει την πολιτική σημασία μιας υλικότητας που δεν έχει κυρίως οικονομικό χαρακτήρα και που αναφαίνεται στους αγώνες των «νέων» κινημάτων.Ωστόσο η πολιτική συμβολή του Φουκώ στην Αριστερά είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντική και προς μια άμεσα αντι-καπιταλιστική κατεύθυνση. Η αποφυγή του οικονομικού αναγωγισμού μάς επιτρέπει να δούμε τον καπιταλισμό ως ένα όχι σκέτα οικονομικό σύστημα αλλά ως ένα σύστημα εξουσίας. Αν η οικονομία είναι όντως κυρίαρχη, αυτό δεν οφείλεται στο ότι παντού και πάντα η οικονομία είναι καθοριστική (έστω «σε τελευταία ανάλυση»), αλλά στο ότι στη νεοτερικότητα, από τη Βιομηχανική Επανάσταση κι έπειτα, ο καπιταλισμός είναι το ισχυρότερο σύστημα εξουσίας. Στην εποχή του νεοφιλελεύθερου, δηλαδή του γυμνού πλέον καπιταλισμού, η πρωτοκαθεδρία της οικονομίας, για την Αριστερά, δεν πρέπει να είναι μια αναλυτική ή οντολογική αρχή, αλλά μια πολιτική κατάσταση που πρέπει επί τέλους να ανατραπεί.

Όγδοη ετήσια διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά 2014

Το ερευνητικό αυτό δοκίμιο παρακολουθεί τις θεωρίες βάσει των οποίων σύγχρονοι επιστήμονες από διάφορους τομείς, νευροεπιστήμες, βιολογία, φυσική και όχι μόνο, ανέλαβαν να δώσουν απαντήσεις στο ακανθώδες, παγιωμένο κυρίως από την εποχή του Καρτέσιου, φιλοσοφικό πρόβλημα σχέσης πνεύματος και ύλης και ειδικότερα ψυχής και σώματος, με σκοπό να αποκαταστήσουν το κατατεμαχισμένο Είναι στην ολότητά του και να θεραπεύσουν τη διανόηση από τη σχιζοειδή τάση που επί αιώνες την ταλάνισε. Οι θεωρίες αυτές επιχειρούν τη θεμελίωσή τους σε επιστημονικά δεδομένα, αποτέλεσμα κυρίως των μέσων της υψηλής τεχνολογίας, και επιτρέπουν στους εμπνευστές τους να καταλήξουν στην εμβληματική απόφανση: «ενσάρκωση της νόησης», επιβεβαίωση και μοντέρνα μεταμφίεση της ρήσης του Αριστοτέλη: «ένυλοι λόγοι», επιτομή και αυτή συσσωρευμένης σοφίας.

«Να ’μαστε μια δεμένη οικογένεια χωρίς να κρατάμε τα παιδιά μας δεμένα» λέει μια μητέρα συνοψίζοντας την προσπάθεια 20 μεσοαστών μητέρων 25-60 ετών, που ζουν στο αθηναϊκό προάστιο της Βούλας, να ενισχύσουν την ενότητα της οικογένειας έτσι ώστε να αυτονομηθούν τα παιδιά τους. Η οικογένεια σαν «ένα σώμα, μια ψυχή» που απαιτεί από τα μέλη της αποκλειστική αφοσίωση και να υπηρετούν κοινούς στόχους, να δώσει τη θέση της στην οικογένεια που λειτουργεί ως κοινότητα: ομάδα που υποστηρίζει τους ατομικούς στόχους των μελών της και θέλει επίσης να της αποδίδουν εξέχουσα θέση στις ψυχικές τους επενδύσεις, χωρίς όμως να αποκλείει εξωτερικούς δεσμούς και επενδύσεις σε τρίτους. Για τις μητέρες στη Βούλα –που όπως οι άντρες τους κατάγονται από οικογένειες αγροτών, εργατών ή μικροαστών–, το πρότυπο αυτό σηματοδοτεί «εξέλιξη» και μιλούν για το τι τις ελκύει και τι τις προβληματίζει σε αυτό το πρότυπο, πώς προσπαθούν να το εφαρμόσουν, αλλά και πώς διαφοροποιούνται από τις όποιες προτροπές του κρίνουν πως οδηγούν σε «ατομικισμό» και πως αποδυναμώνει τους διά βίου στενούς δεσμούς μεταξύ παιδιών και γονιών.

Ο έφηβος είναι κάποιος άλλος από το παιδί που γνωρίζαμε, και πρέπει να τον υιοθετήσουμε μέχρι να γίνει ο άγνωστος ενήλικας που δυνάμει είναι ήδη. Πρέπει να υιοθετήσει και ο ίδιος τον εαυτό του, να του δώσει μια ταυτότητα, να αναλάβει την ευθύνη ως υποκείμενο των επαναλήψεων και των φαντασιώσεων του, να φτιάξει το παρελθόν και την ιστορία του. Γι’ αυτό διαρκώς κινείται μεταξύ παλινδρομήσεων και απαρτιώσεων, επαναλήψεων και φαντασιώσεών. Με αυτές τις κινήσεις της ψυχικής επεξεργασίας απαρτιώνει το επιθετικό και ώριμο σεξουαλικά νέο σώμα του. Στους δρόμους της εφηβείας, το άτομο συναντάει το εξωτερικό αντικείμενο και έχει μαζί του ενορμητικές και συναισθηματικές ανταλλαγές. Επιπλέον, στην εφηβεία εξ ορισμού αποσύρονται οι ναρκισσιστικές επενδύσεις που είχε πριν το παιδί. Η απώλεια των ναρκισσιστικών αναφορών δεν πρέπει να είναι απροσδόκητη και ξαφνική, διότι τότε θα προκληθούν αγωνίες αφανισμού. Το αντικείμενο, εκτός από σκοπός των ενορμήσεων, είναι επίσης και ναρκισσιστικό στήριγμα, ένας άλλος εαυτός, που βοηθάει τον έφηβο να μετασχηματίζει την πραγματικότητα.

Μαζί με τη μικρή μελέτη για τον Μοντεσκιέ, το δοκίμιο του Αλτουσσέρ για τον Ρουσσώ αποτελεί μια υποδειγματική ανάγνωση φιλοσοφικού έργου. Είναι υποδειγματική για τον τρόπο συστηματικής και εμμενούς κριτικής του Κοινωνικού συμβολαίου. Είναι όμως υποδειγματική και για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιεί τον φιλοσοφικό λόγο από τη σκοπιά μιας κοινωνικής θεωρίας ταγμένης υπέρ της κοινωνικής χειραφέτησης. Έτσι, τα ερωτήματα με τα οποία ξεκίνησε η νεωτερικότητα και οι αξιώσειες του Διαφωτισμού γίνονται εργαλεία κριτικής της αστικής σκέψης. Ο Ρουσσώ του Αλτουσσέρ δεν είναι μόνο ένας ιδιοφυής θεμελιωτής της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά και ο φιλόσοφος που διαβλέπει και αναπαράγει τις αντιφάσεις της προϊδεάζοντας για την ανάγκη υπέρβασής της. Ο Αλτουσσέρ μας δίνει τη δυνατότητα να ξαναδιαβάσουμε το Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ σαν ένα σύγχρονο και προκλητικό μανιφέστο.

Η λιτότητα έχει γίνει η νέα αρχή για τις δημόσιες πολιτικές στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ καθώς η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έχει μετατραπεί σε κρίση δημόσιου χρέους. Ωστόσο τα σημερινά μέτρα λιτότητας απειλούν να ακυρώσουν την πρόοδο που έχει γίνει ώς τώρα στο ζήτημα της ισότητας των φύλων, υπονομεύοντας σημαντικούς θεσμούς για την προστασία της απασχόλησης και της κοινωνικής πρόνοιας και παραγκωνίζοντας τις πολιτικές για την ισότητα των φύλων. Ο τόμος αυτός αποτελεί μια πρώτη απόπειρα καταγραφής του τρόπου με τον οποίο η οικονομική κρίση και οι συνακόλουθες πολιτικές λιτότητας επηρεάζουν τις γυναίκες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, εντοπίζοντας τις επιπτώσεις για την ισότητα των φύλων στα συστήματα απασχόλησης και πρόνοιας σε εννέα περιπτώσεις χωρών που αντιμετωπίζουν τα σοβαρότερα προβλήματα προσαρμογής. Τα κείμενα του παρόντος τόμου υιοθετούν ένα κοινό αναλυτικό πλαίσιο για την κατάσταση των γυναικών στην ύφεση, το οποίο λαμβάνει υπόψη τις αλλαγές στην κοινωνική τους θέση τις τελευταίες δεκαετίες και τις σημερινές συνθήκες λιτότητας. Τα ευρήματα δείχνουν ότι αμέσως μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση οι διαφορές λόγω φύλου μεταξύ ανδρών και γυναικών στην απασχόληση μειώθηκαν – μόνο διότι επιδεινώθηκε η θέση των ανδρών και όχι επειδή υπήρξαν οποιεσδήποτε βελτιώσεις των γυναικών. Τα δεδομένα όμως προβλέπεται να ανατραπούν από τις πολιτικές λιτότητας, οι οποίες έχουν ήδη πιο αρνητικές συνέπειες στη ζήτηση γυναικείας εργασίας και την πρόσβαση των εργαζόμενων μητέρων σε υποστηρικτικές υπηρεσίες. Παρ’ όλα αυτά, η προσήλωση των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία ενισχύεται, ακόμα και σε αυτή την περίοδο που οι απαιτήσεις για την απλήρωτη οικιακή τους εργασία αυξάνονται.

Η παρούσα μελέτη εξετάζει τον πολιτικό λόγο της Χρυσής Αυγής από τη σκοπιά της ανάλυσης λόγου, σε ένα ερμηνευτικό πλαίσιο που αντλεί από την κοινωνική και την πολιτική θεωρία. Πρωτογενές υλικό της έρευνας αποτελούν δεκατρείς ομιλίες του «Αρχηγού» που εκφωνήθηκαν σε δημόσιες εκδηλώσεις του κόμματος την περίοδο 2012-2013. Πρόκειται ακριβώς για την περίοδο η οποία υπήρξε, περισσότερο από κάθε άλλη, αντιπροσωπευτική για τις θέσεις και τις πρακτικές της ναζιστικής οργάνωσης. Το διάστημα αυτό η Χρυσή Αυγή κέρδισε σημαντική επιρροή στα λαϊκά στρώματα και επιδίωξε να διαμορφώσει τους δικούς της όρους διεκδίκησης της πολιτικής ηγεμονίας. Με βασικό ερευνητικό ερώτημα τον τρόπο με τον οποίο η οργάνωση υποκειμενοποιεί το ακροατήριό της απευθυνόμενη σε αυτό, η συγγραφέας επιχειρεί να αναλύσει τις βασικές θεματικές που συγκροτούν τον επίσημο δημόσιο λόγο της Χρυσής Αυγής, όπως τις έννοιες του «αίματος», του «εχθρού» και της «τιμωρίας», καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αυτός ο λόγος διαρθρώνεται αλλά και «συνομιλεί» με άλλους δημόσιους λόγους της ίδιας περιόδου.

Ο Νόμος, ο Έκνομος και ο Χρόνος οφείλουν την ύπαρξή τους στην ανυπακοή της Εύας. Η πάλη ανάμεσα στις δύο κοσμικές δυνάμεις για την κατάκτηση του ανθρώπου οδήγησε κάποτε στην εφεύρεση του συμβολαίου. Έκτοτε, το συμβόλαιο, που ήρθε να αντικαταστήσει την υπόσχεση και το «λόγω τιμής», έμελλε να καθορίσει τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ ανθρώπων και κοινωνίας. Στη λογοτεχνία, όπως και στην ιστορία, η ποιητική του συμβολαίου δομήθηκε πάνω στη διαλεκτική εξουσίας/υποταγής/αντίστασης: Δημιουργός και Σατανάς, Εύα και Αδάμ, Πορτιέρης και Ιδιοκτήτης, Αφηγητής και Αναγνώστρια, δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάυντ, Μέλισσες και Κηφήνες, Βορράς και Νότος, Δίκαιοι και Καταπιεστές συνθέτουν το δραματικό αφήγημα της ανθρώπινης ιστορίας. Η πάλη που εγκαινίασε η Εύα συνεχίζεται· για να δώσει κάποτε το Δέντρο της Γνώσης τη θέση του στο Δέντρο της Ζωής.

Οι μνημονιακές πολιτικές δεν άρχισαν να ασκούνται μετά τα μνημόνια, δηλαδή μετά το 2009, με πρόσχημα το δημόσιο χρέος, αλλά το αργότερο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, με πρόσχημα το ιδεολόγημα του «εκσυγχρονισμού». Υπάρχει λοιπόν ένας δρόμος προς το μνημόνιο και κάτι από αυτόν το δρόμο σκιαγραφείται εδώ. Ο τόμος συμπεριλαμβάνει κείμενα που περιγράφουν το πλαίσιο της διαμόρφωσης των στόχων της ασκούμενης σήμερα όχι μόνον στη χώρα μας οικονομικής πολιτικής, κείμενα που εξηγούν τη σημασία του ύψους και της αύξησης των τιμών, καθώς και κείμενα που αναφέρονται στις κοινωνικές ασφαλίσεις και τις εξελίξεις στην ανώτατη παιδεία. Ο συγγραφέας επιχειρεί να βοηθήσει τον αναγνώστη να σχηματίσει μια συνεκτική εικόνα των ζητημάτων που πραγματεύεται, και να πειστεί πως η μνημονιακή πολιτική δεν είναι παρά μόνον η υπό ευνοϊκότερες συνθήκες συνεχιζόμενη «εκσυγχρονιστική» προσπάθεια.

Με τον παρόντα τόμο εισάγεται στο ελληνικό φιλοσοφικό περιβάλλον η σχεδόν άγνωστη ως τώρα ερευνητική προβληματική της διατομικότητας. Έχει διαπιστωθεί ότι απλά φιλοσοφικά μοντέλα, όπως αυτό του φιλελεύθερου μεμονωμένου ατόμου ή εκείνο της συναθροιστικής κοινότητας, δεν μπορούν να απαντήσουν στα παραδοσιακά ερωτήματα «τι είναι η κοινωνική σχέση, η ατομικότητα, το υποκείμενο». Έναντι αυτών αναδύονται σήμερα θεωρίες της διατομικότητας, που αποτελούν προτάσεις συνθετότερης εννοιολόγησης του «ατομικού» και του «συλλογικού» ως σχέσης εν είδει δικτύου. Στα κείμενα του τόμου παρουσιάζεται η διάσταση του σχεσιακού χαρακτήρα της ανθρώπινης πραγματικότητας, όπως αυτή έγινε κατά καιρούς αντικείμενο της σκέψης στοχαστών στην προσπάθεια απάντησης του ερωτήματος «τι είναι ο άνθρωπος» (οντολογία της σχέσης).

Στην καρδιά των αναλύσεων και του προβληματισμού αυτού του βιβλίου είναι η αλήθεια ότι η λογική του κεφαλαιοκρατικού κέρδους και του ανταγωνισμού που διέπει το Κεφάλαιο, καθιστά ασύμβατη τη σχέση του με την Ηθική, στη βάση της οποίας είναι η αρχή του ανθρωπισμού. Η διαπίστωση αυτή αφορά και τους πολιτικούς που διαχειρίζονται τις υποθέσεις της εξουσίας του κεφαλαίου, τις υποθέσεις του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος. Η οικονομική κρίση ως μορφή έκφρασης της δομικής κρίσης του συστήματος, που για τη χώρα μας και για άλλες χώρες έχει τα χαρακτηριστικά της ανθρωπιστικής κρίσης, έχει αναδείξει και στο επίπεδο του «καθημερινού» ανθρώπου αυτή την αλήθεια σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Οι αναλύσεις και ο προβληματισμός του συγγραφέα αγκαλιάζουν ένα ευρύ φάσμα φαινομένων και καταστάσεων που χαρακτηρίζουν τη σημερινή πραγματικότητα. Ο συγγραφέας δίνει έμφαση στο τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας αυτών των φαινομένων και του ίδιου του προβλήματος της ανθρωπιστικής κρίσης.