Σωτήρης Μανωλόπουλος
< πίσω στους Συγγραφείς

Ο έφηβος είναι κάποιος άλλος από το παιδί που γνωρίζαμε, και πρέπει να τον υιοθετήσουμε μέχρι να γίνει ο άγνωστος ενήλικας που δυνάμει είναι ήδη. Πρέπει να υιοθετήσει και ο ίδιος τον εαυτό του, να του δώσει μια ταυτότητα, να αναλάβει την ευθύνη ως υποκείμενο των επαναλήψεων και των φαντασιώσεων του, να φτιάξει το παρελθόν και την ιστορία του. Γι’ αυτό διαρκώς κινείται μεταξύ παλινδρομήσεων και απαρτιώσεων, επαναλήψεων και φαντασιώσεών. Με αυτές τις κινήσεις της ψυχικής επεξεργασίας απαρτιώνει το επιθετικό και ώριμο σεξουαλικά νέο σώμα του. Στους δρόμους της εφηβείας, το άτομο συναντάει το εξωτερικό αντικείμενο και έχει μαζί του ενορμητικές και συναισθηματικές ανταλλαγές. Επιπλέον, στην εφηβεία εξ ορισμού αποσύρονται οι ναρκισσιστικές επενδύσεις που είχε πριν το παιδί. Η απώλεια των ναρκισσιστικών αναφορών δεν πρέπει να είναι απροσδόκητη και ξαφνική, διότι τότε θα προκληθούν αγωνίες αφανισμού. Το αντικείμενο, εκτός από σκοπός των ενορμήσεων, είναι επίσης και ναρκισσιστικό στήριγμα, ένας άλλος εαυτός, που βοηθάει τον έφηβο να μετασχηματίζει την πραγματικότητα.

Ο Wilfred R. Bion άφησε την ιδιαίτερη και σημαντική σφραγίδα του στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη. Κινήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και προσπάθησε να συνταιριάξει αντιτιθέμενα ρεύματα σκέψης και ζωής. Ξεκινώντας από τις παρακαταθήκες του Ζ. Φρόυντ και της Μέλανι Κλάιν, οδηγήθηκε με αξιοσημείωτη ανεξαρτησία σε πρωτότυπες συνθέσεις, σε επανα­διατυπώσεις βασικών θέσεων και χάραξε νέες κατευθύνσεις αναζητήσεων. Ενδιαφέρθηκε για την επιστημολογία της ψυχανάλυσης και επεξεργάστηκε κυρίως τη διαδικασία της σκέψης από τις απαρχές της ζωής, χρησιμοποιώντας ακόμη και μοντέλα των θετικών επιστημών. Μελέτησε τη λειτουργία των ομάδων και τη δομή των ψυχωτικών, σχιζοφρενών και οριακών ασθενών. Προσπάθησε, επίσης, να διεισδύσει στο αίνιγμα της ψυχικής οδύνης και την απειλή του ψυχικού θανάτου, αλλά και να ιχνηλατήσει τα εντυπώματα της εσωτερικής και της εξωτερικής βίας στην ψυχική αλληλουχία. Δημιούργησε έννοιες («λειτουργία άλφα» και «στοιχεία βήτα», τα σύμβολα «Κ», «L», «H», «O»), ανέπτυξε άλλες («περιέχον-περιεχόμενο») και υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της ονειροπόλησης της μητέρας στους ψυχικούς μετασχηματισμούς.Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας παρουσιάζουν, με κλινικά παραδείγματα, πλευρές και επεξεργασίες του πολύπλευρου, καινοτόμου και σύνθετου έργου του Μπίον. Προσπαθούν να αναδείξουν τη βαθιά πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχικής δραστηριότητας, η οποία, όπως πίστευε και ο Μπίον μπορεί να συνδέεται με την καταστροφικότητα, μπορεί συχνά να συγγενεύει με την απελπισία, αποζητά όμως διέξοδο στη ζωή και τη δημιουργικότητα.

Ό,τι ονομάζουμε «εσωτερική-ψυχική πραγματικότητα» και «εξωτερική πραγματικότητα» δεν έχουν απόλυτα σαφή και διακριτά όρια. Αλληλοδιηθούνται και ανασχηματίζονται οι συνθήκες ύπαρξης κάθε υποκειμένου καθώς μεταλλάσσονται.Η ψυχαναλυτική σκέψη δεν αποδέχεται την απλοϊκή ιδέα μιας αντικειμενικής πραγματικότητας που εκτυλίσσεται ανεξάρτητα, μπροστά σε έναν ουδέτερο, απρόσβλητο παρατηρητή, ούτε και την πεποίθηση ότι υπάρχει μια εσωτερική σκηνή, όπου αναπτύσσεται ένα απόλυτα προστατευμένο και αποκαθαρμένο από προσμίξεις υποκειμενικό βίωμα.Κατά την αναλυτική διεργασία αναδεικνύεται η διάχυση των βιωμάτων ανάμεσα στον αναλυτή και τον αναλυόμενο μέσα από τη μεταβιβαστική-αντιμεταβιβαστική συναλλαγή. Αναδεικνύεται επίσης πόσο ευάλωτη είναι η αναλυτική συνθήκη όταν απειλείται από έντονες εξωτερικές καταστάσεις, που μπορεί να εισβάλουν απρόβλεπτα και ορμητικά. Στη μονογραφία αυτή συγκεντρώνονται ψυχαναλυτικά άρθρα που διερευνούν τις έννοιες της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας και τους όρους διαπλοκής τους, τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο κυρίως στο επίπεδο της κλινικής εμπειρίας. 

Κάθε ανθρώπινο ον είναι ταγμένο να συναντήσει πολλές συνθήκες αποχωρισμού και απώλειας. Η λέξη πένθος, η οποία ξεπηδά από το ρήμα πάσχω, σηματοδοτεί την αμετάκλητη απουσία ενός ψυχικά πολύτιμου αντικειμένου. Ορίζει ακόμη μια κρίσιμη στιγμή για κάθε υποκείμενο. Η ζωή συνθλίβεται, ο κόσμος αδειάζει και συρρικνώνεται, οι παραστάσεις τρεμοσβήνουν, ο λόγος φτωχαίνει και αγκομαχά, η επικοινωνία με τους άλλους μοιάζει με χάσιμο χρόνου, η μελαγχολική καταβρόχθιση προβάλλει απειλητικά.Όμως αυτό το οδυνηρό εντύπωμα κινητοποιεί μια σύνθετη ψυχική εργασία που ίσως αποτελέσει μια πολύτιμη πρόσκτηση. Ένα πένθος που έχει διανύσει την πορεία του, παρά τα όποια κατάλοιπα μπορεί να αφήσει, προσφέρει την αίσθηση μιας λυτρωτικής νοσταλγίας και ζωντανεύει τις προσδοκίες ψυχικής επαναγέννησης.Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας δίνουν ένα στίγμα της σύγχρονης ψυχαναλυτικής συνεισφοράς για την εργασία του πένθους. Οι συγγραφείς ανατρέχουν, συχνά με κλινικά παραδείγματα, σε πολύ πρώιμες στιγμές απώλειας, σε διαγενεαλογικά τραύματα, σε ιστορικές εγγραφές, αλλά και στη μάχη με το άγνωστο και το απρόσμενο που είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη περιπέτεια. Υπογραμμίζουν ακόμη τη σημασία του αντικειμένου, τις δυσκολίες ρευστοποίησης και μετασχηματισμού των επενδύσεων, την ανάδυση νέων ψυχικών παραγώγων και την αναζωπύρωση της δημιουργικής δυνατότητας, τα οποία μπορεί να ανακινήσει η διεργασία πένθους.

Η έννοια «αντικείμενο» συνοδεύει το ψυχαναλυτικό εγχείρημα από τη γέννησή του. Συναρτάται με τις ενορμητικές τροχιές, συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα και τις μεταλλαγές της ψυχοσεξουαλικής πορείας, ενώ αποτελεί σημείο συνάντησης και αντιπαράθεσης με την παραδοσιακή σύλληψη αυτής της έννοιας από τη φιλοσοφία και τη γνωσιακή ψυχολογία. Η «σχέση με το αντικείμενο» αποτελεί ένα προνομιούχο πεδίο όπου αναδεικνύονται οι πολυδαίδαλες διαδρομές της ανθρωποποίησης και της υποκειμενοποίησης και δοκιμάζονται θεωρητικές υποθέσεις και θεραπευτικές στρατηγικές.Ωστόσο ο ακριβής ορισμός του αντικειμένου στην ψυχανάλυση παραμένει αινιγματικός και ρευστός, παρά την πολλαπλότητα των θεωρητικών και κλινικών προσεγγίσεων που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα. Ο όρος εμπεριέχει μια εντυπωσιακή πολυσημία καθώς το μερικό αντικείμενο αλλά και το ολικό, το ναρκισσιστικό και το σεξουαλικό, το εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό, το αντικείμενο-εαυτός και το αντικείμενο-σωματική ζώνη κ.ά. συνυπάρχουν κάτω από μια κοινή σημειολογική αναφορά. Αυτός ο σημασιολογικός πλούτος καθρεφτίζει τη βαρύτητα και την πολυπλοκότητα του θέματος, μπορεί όμως να οδηγήσει σε συγχύσεις και παρερμηνείες. Στη μονογραφία αυτή επιχειρείται μια πρώτη παρουσίαση ενός τόσο πολυδιάστατου θέματος. Εμπεριέχονται θεωρητικά και κλινικά κείμενα που προσπαθούν να το φωτίσουν από διαφορετικές θέσεις και να αναδείξουν την πρωτοτυπία και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η ψυχαναλυτική κατανόηση και κλινική πράξη.

Αυτό που ορίστηκε από τον Freud ως οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αποτέλεσε τον περισσότερο αναγνωρίσιμο πυρήνα των επεξεργασιών του και οδηγό για την ιχνηλάτηση του ασυνειδήτου. Το Οιδιπόδειο παρουσιάζεται σαν ένας αστερισμός, όπου συμπλέκονται οι εχθρικές και οι σεξουαλικές ενορμητικές ώσεις προς τους γονείς, οι ψυχικές συγκρούσεις και άμυνες, οι οποίες εγείρονται μαζί με αυτά τα αισθήματα, η επικυριαρχία του φαλλικού μονισμού, αλλά και το σύμπλεγμα ευνουχισμού. Το Οιδιπόδειο κατοχυρώθηκε ως ένα θεμελιακό στοιχείο με παγκόσμια και διαχρονική εμβέλεια και με τις πολλαπλές εκδοχές του διαδραματίζει έναν κεντρικό δομικό ρόλο σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Θεωρείται ότι συνδέει την εξελικτική διαδρομή με την τοπογραφική, οικονομική και δυναμική διαμόρφωση του ψυχισμού ενώ ταυτόχρονα συναρθρώνει την ψυχική οργάνωση με την διαγενεακή και πολιτισμική ιστορία, θεμελιώνοντας έτσι την πιθανότητα της υποκειμενοποίησης και μιας ‘δομικής ιστορικότητας’ (Andre Green.Ωστόσο, η θέση αυτή αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μακρόχρονης συζήτησης τόσο στον χώρο της ψυχανάλυσης όσο κυρίως στους κύκλους των κοινωνιολόγων και των ανθρωπολόγων. Στο ψυχαναλυτικό πεδίο οι συνεισφορές της Klein, του Lacan, του Bion, του Green, του Kohut, της Chassequet-Smirgel και πολλών άλλων, φωτίζουν από διαφορετικές πλευρές αυτήν την έννοια και καταδεικνύουν ότι αποτελεί μια ζωντανή και ανεξάντλητη πηγή προβληματισμού και αναζητήσεων. Στον τόμο αυτό συγκεντρώνονται θεωρητικές και κλινικές εργασίες, οι οποίες προσεγγίζουν με πολύπλευρο και διεισδυτικό τρόπο την έννοια του ευνουχισμού, τα πεπρωμένα του, την επίδρασή του στην μορφή που παίρνουν ενδοψυχικές λειτουργίες και μορφώματα, την σχέση με την εκτύλιξη της επιθυμίας, αλλά κυρίως αναφέρονται στις εκφράσεις του Οιδιποδείου σε άνδρες και γυναίκες και στην ανάδειξη της έννοιας της τριτότητας.