Χρήστος Ζερβής
< πίσω στους Συγγραφείς

Andre Green’s legacy to modern science and civilization is original and important. He was one of the major thinkers of modern psychoanalysis. A deep connoisseur of Freud’s writings, he opened new paths of thought and remained an active interlocutor, either in direct dialogue or in theoretical conversation, with philosophers, psychologists, neuropsychologists, anthropologists and of course with the most influential psychoanalysts of his era. He published more than 30 books, translated into many languages and a multitude of articles in psychoanalytical journals all over the world. One aspect of his work on applied psychoanalysis has produced studies on Greek tragedies and the work of artists and writers like Leonardo, Shakespeare, Conrad, Jorge Luis Borges and Henry James. The main themes of Green’s work are affects, representation and language and a metapsychological theory of temporality. He introduced the concept of the ‘Work of the Negative’ into the field of psychoanalysis comprising the dead mother syndrome, death narcissism, blank psychosis, etc. The collection of articles in the Hellenic Psycho-Analytical Society’s tribute to Andre Green touch upon some important aspects of his work: applied psychoanalysis, his clinical thinking, the vicissitudes of the concept of the negative, his dialogue with psychosomatics and the influence of the death drive in psychic functioning. The authors of this Monograph have known and worked with Andre Green in numerous encounters both in Paris and in Greece that he had visited many times, supporting the development of psychoanalytic training and honoring the Greek spirit and culture.

Η έννοια «αντικείμενο» συνοδεύει το ψυχαναλυτικό εγχείρημα από τη γέννησή του. Συναρτάται με τις ενορμητικές τροχιές, συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα και τις μεταλλαγές της ψυχοσεξουαλικής πορείας, ενώ αποτελεί σημείο συνάντησης και αντιπαράθεσης με την παραδοσιακή σύλληψη αυτής της έννοιας από τη φιλοσοφία και τη γνωσιακή ψυχολογία. Η «σχέση με το αντικείμενο» αποτελεί ένα προνομιούχο πεδίο όπου αναδεικνύονται οι πολυδαίδαλες διαδρομές της ανθρωποποίησης και της υποκειμενοποίησης και δοκιμάζονται θεωρητικές υποθέσεις και θεραπευτικές στρατηγικές.Ωστόσο ο ακριβής ορισμός του αντικειμένου στην ψυχανάλυση παραμένει αινιγματικός και ρευστός, παρά την πολλαπλότητα των θεωρητικών και κλινικών προσεγγίσεων που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα. Ο όρος εμπεριέχει μια εντυπωσιακή πολυσημία καθώς το μερικό αντικείμενο αλλά και το ολικό, το ναρκισσιστικό και το σεξουαλικό, το εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό, το αντικείμενο-εαυτός και το αντικείμενο-σωματική ζώνη κ.ά. συνυπάρχουν κάτω από μια κοινή σημειολογική αναφορά. Αυτός ο σημασιολογικός πλούτος καθρεφτίζει τη βαρύτητα και την πολυπλοκότητα του θέματος, μπορεί όμως να οδηγήσει σε συγχύσεις και παρερμηνείες. Στη μονογραφία αυτή επιχειρείται μια πρώτη παρουσίαση ενός τόσο πολυδιάστατου θέματος. Εμπεριέχονται θεωρητικά και κλινικά κείμενα που προσπαθούν να το φωτίσουν από διαφορετικές θέσεις και να αναδείξουν την πρωτοτυπία και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η ψυχαναλυτική κατανόηση και κλινική πράξη.

Η ερμηνεία κατέχει θεμελιακό ρόλο στην ψυχανάλυση. Αποτελεί ένα σημείο-κλειδί το οποίο συμπυκνώνει την εργασία του ψυχαναλυτή, τη θεωρητική του κατάρτιση, τις δυνατότητες τεχνικής που κατέχει, τη μέθοδο που ακολουθεί αλλά και τις ποιότητές του ως υποκειμένου. Βασικός στόχος της είναι να ανοίξει δρόμους ώστε ο αναλυόμενος να αποκτήσει πρόσβαση στις συγκρούσεις και τις επιθυμίες που ορίζουν τη ζωή του. Πασχίζει να άρει την απώθηση και να ανασύρει απόκρυφα συναισθήματα και ασυνείδητες πτυχές των λεγομένων και των πράξεών του, αναδεικνύοντας έτσι τις ιδιαίτερες όψεις της ψυχικής του οργάνωσης. Ο Φρόυντ υπογράμμιζε ότι η ερμηνεία προσπαθεί να συνταιριάξει υλικό που κινείται σε διαφορετικά επίπεδα ψυχικής δραστηριότητας, εκφέρεται τόσο με λέξεις όσο και με τη σιωπή, και συνδέεται άμεσα με το πλέγμα των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών φαινομένων. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά της διηθείται και οριοθετείται από τη λειτουργικότητα του αναλυτικού πλαισίου, αλλά και από την επενέργεια των εκφράσεων της ενόρμησης θανάτου.Στα κείμενα που συναπαρτίζουν αυτόν τον τόμο φωτίζεται η φύση της ερμηνευτικής διαδικασίας τόσο σε ενήλικους όσο και σε εφήβους, καθώς και τα χαρακτηριστικά που φέρουν οι διάφοροι τρόποι ερμηνευτικής παρέμβασης.

Με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου των Francois Ansermet και Pierre Magistretti, με τίτλο «Τα ίχνη της εμπειρίας. Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση», ψυχαναλυτές και νευροεπιστήμονες συζητούν και σχολιάζουν θέματα που πραγματεύεται ο αναδυόμενος επιστημονικός κλάδος της Νευρο-ψυχανάλυσης. Η Μονογραφία περιέχει μια ανασκόπηση των σχέσεων της ψυχανάλυσης με τις νευροεπιστήμες και επισημαίνεται η ανάγκη να διατηρηθούν οι ιδιαιτερότητες του κάθε κλάδου / πεδίου έρευνας ώστε να μην υπάρξει ‘σύγχυση γλωσσών’. Τομείς δι-επαφής νευροεπιστήμης και ψυχανάλυσης που τονίζονται ιδιαίτερα στη Μονογραφία είναι: •Τα μνημονικά ίχνη, οι πολλαπλές εγγραφές της μνήμης, η μεταλλακτικότητα του ψυχισμού, η νευρωνική πλαστικότητα και τα όριά τους •ο πόνος που προκύπτει από σωματική βλάβη, ο ψυχικός πόνος, η μετατόπιση από το σωματικό πεδίο στο ψυχικό και αντιστρόφως •η έμφαση σε μεταβατικές διεργασίες που συμβάλλουν στην ψυχοσωματική ενότητα και στη σχέση με το περιβάλλον •αναφορές στις πρώιμες λειτουργίες και εγγραφές, σε σύνδεση με τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο •η μίμηση στη νεογνική περίοδο, οι κατοπτρικοί νευρώνες και ο ρόλος της αντίληψης στην αρχή της ζωής - κατά το προλεκτικό στάδιο. Ο τρόπος που η ψυχαναλυτική εργασία μπορεί να ανακουφίσει ασθενείς με αφασία, με πρώιμα τραύματα, με σωματικά άλγη, αυτο-καταστροφικές πράξεις κλπ., περιγράφεται στα άρθρα της Μονογραφίας με κλινικά παραδείγματα.

Η ψυχανάλυση θεώρησε ότι η σεξουαλικότητα αποτελεί τον απαραίτητο αρμό ανάμεσα στο βιολογικό σώμα και την ψυχική επικράτεια, και την προσέγγισε με μια ριζικά ανατρεπτική διάσταση, καταλύοντας την «φυσική» τάξη των πραγμάτων. Υπογράμμισε τα αντινομικά στοιχεία που την χαρακτηρίζουν και τη σταδιακή-διαλεκτική ύφανσή της, που είναι ιδιαίτερη για κάθε υποκείμενο και σημαδεύεται από την πολυσθενικότητα των ενορμήσεων και τη ρευστότητα των μορφών που μπορεί να πάρει. Ανέδειξε ακόμη την σύνδεσή της με διαγεναεακές και συλλογικές διεργασίες, καθώς βρίσκεται στο επίκεντρο ιδεολογικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών αντιπαραθέσων. Οι σημερινές ανακατατάξεις αφορούν στο θέμα της διαφοράς των φύλων, των νέων μορφών ζευγαριών και γονεϊκότητας και κυρίως στη διάκριση ανάμεσα στο ανατομικό φύλο, την σεξουαλική ταυτότητα και την σεξουαλικότητα(τες). Έχουν διατυπωθεί πληθώρα θεωρητικών, πολιτικών και κοινωνικών αναζητήσεων που απασχολούν εμφατικά τον δημόσιο διάλογο. Η ψυχανάλυση δεν θα μπορούσε να εξαιρέσει τον εαυτό της από αυτές τις διερωτήσεις, καθώς έρχεται συνεχώς αντιμέτωπη με επίμονα κλινικά και θεωρητικά ερωτήματα που αποζητούν απαντήσεις. Στην μονογραφία αυτή συγκεντρώνονται κείμενα που προσπαθούν να διαλευκάνουν την έννοια της ψυχικής αμφισεξουαλικότητας, την παρουσία της εντός της αναλυτικής σκηνής, την οργάνωση της «νέο-σεξουαλικής» ταυτότητας, την έννοια της θηλυκότητας και της φύσης της γυναικείας σεξουαλικότητας, την γονεϊκότητα σε ομόφυλα ζευγάρια αλλά και ερωτήματα που αφορούν στον τρόπο που αποτυπώνεται η σεξουαλική πολλαπλότητα στη λογοτεχνική γραφή.

Θεραπεύει η ψυχανάλυση; Και περαιτέρω: η θεραπεία αποτελεί πράγματι σκοπό της ψυχανάλυσης και τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο θεραπεία; Διατρέχοντας και τις τρεις πτυχές της ψυχανάλυσης, όπως αυτές προσδιορίστηκαν από τον Freud (θεραπευτική, μεθοδολογική και θεωρητική), τα ερωτήματα αυτά είναι άρρηκτα συνυφασμένα με την ιστορική πορεία της ψυχανάλυσης. Από την απαρχή της ψυχανάλυσης, στο πλαίσιο της πρώτης τοπικής θεωρίας, όπου προσδιορίζεται ως σκοπός η γνώση του ασυνειδήτου και η επιστροφή του απωθημένου, περάσαμε σταδιακά, στο πλαίσιο της δεύτερης τοπικής, στην καταναγκαστική επανάληψη, στην αρνητική θεραπευτική αντίδραση, στην καταστροφικότητα και στον μαζοχισμό, φτάνοντας στη διατύπωση «εκεί όπου ήταν το αυτό να έρθει το εγώ». Πρόκειται για τον ίδιο στόχο; Αν όχι, σε τι ακριβώς διαφέρουν; Ας αναφέρουμε επίσης, την προοδευτικά αυξανόμενη σημασία που ο ίδιος ο Freud αποδίδει στην τεχνική των κατασκευών, αντί της μίας ερμηνείας που υποτίθεται ότι έφερε μέσα της και στο φως του συνειδητού μιαν αδιαπραγμάτευτη ιστορική αλήθεια.Θα λέγαμε ότι η ψυχανάλυση, θεραπεύοντας, ιστορικοποιεί ή ιστορικοποιώντας θεραπεύει, δηλαδή μετασχηματίζει. Αμβλύνει τις συγκρούσεις, ενώ εκείνο που μετασχηματίζει είναι τις επενέργειες του τραύματος, αποδυναμώνοντας τα διάχυτα ενεργειακά φορτία, προσδένοντας την ψυχική ενέργεια του υποκειμένου σε νέες αναπαραστάσεις, εμπλουτίζοντας, εντέλει, τα ψυχικά μέσα επεξεργασίας. Ως εργαλείο της αναλυτικής θεραπείας, θα ορίζαμε, αρχικά, την ερμηνεία της μεταβίβασης και αργότερα, ολοένα και περισσότερο, την κατάλληλη χρήση, αναγνώριση και ερμηνεία της αντιμεταβίβασης. Έτσι, σταδιακά, τίθεται όλο και πιο έντονα το ερώτημα Ποιος «θεραπεύεται» εντός της αναλυτικής διαδικασίας; Μπορεί να αναλυθεί και να «θεραπευτεί» οποιοσδήποτε αναλυόμενος, δίχως να «θεραπεύεται» διαρκώς και ο ίδιος ο αναλυτής, μέσα από τη συνεχή του αυτοανάλυση; Στα κείμενα του παρόντος τόμου, οι συγγραφείς επιστρέφουν στις ρίζες του ακανθώδους ζητήματος, το οποίο, επερωτώντας την