Στο παρόν βιβλίο εξετάζονται ηθικά και βιοηθικά ζητήματα, όπως η ευθανασία, η αυτοκτονία, η δωρεά και η πώληση ανθρώπινων οργάνων, η σεξουαλική αντικειμενοποίηση και η άμβλωση. Η προσέγγιση και η ανάλυση γίνονται από τη σκοπιά της καντιανής ηθικής θεωρίας, υπό το πρίσμα δηλαδή βασικών καντιανών εννοιών, όπως η ανθρώπινη ιδιότητα, η αξιοπρέπεια, η αυτονομία και η ελευθερία. Η καντιανή θεωρία αποτελεί ένα αποτελεσματικό μοντέλο ηθικής συζήτησης, το οποίο μας βοηθά στην επίλυση πολλών διλημμάτων ή, τουλάχιστον, προσφέρει το πεδίο για γόνιμο αναστοχασμό τους σε ένα διαφορετικό πλαίσιο. Στο παρόν βιβλίο θα μας απασχολήσουν ερωτήματα όπως: Είναι αυτόνομος ο άνθρωπος που αποφασίζει να αυτοκτονήσει για να απαλλαγεί από τη δυστυχία; Είναι συμβατή η ευθανασία με την αξιοπρέπεια του ατόμου; Είναι ελεύθερη η επιλογή κάποιου να πουλήσει το νεφρό του; Υποβιβάζεται η πόρνη σε απλό αντικείμενο ικανοποίησης των σεξουαλικών ορέξεων των πελατών της; Μπορεί η δυνατότητα του εμβρύου να αποκτήσει έλλογη υποκειμενικότητα να λειτουργήσει ως απαγόρευση της άμβλωσης; Αναμφισβήτητα, το έργο της εφαρμογής της καντιανής ηθικής θεωρίας στην πράξη μας αφήνει με μια αίσθηση ικανοποίησης ότι η θεωρία αυτή έχει τελικά πολλά να προσφέρει στη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη. Ταυτόχρονα, μας υπενθυμίζει τα κενά, τις ελλείψεις και τα όρια της εφαρμογής της σε ηθικά και βιοηθικά ζητήματα που μας απασχολούν σήμερα.

Δύο εστίες ενδιαφέροντος δεσπόζουν στην κριτική θεωρία, η κοινωνικοπολιτική και η αισθητική. Πώς όμως σχετίζονται οι εν λόγω σφαίρες μεταξύ τους; Η τέχνη που θέλει να αντισταθεί στην κοινωνική πραγματικότητα γίνεται αυτόνομη. Αυτονομούμενη, αφήνει την καθεστηκυία τάξη να θριαμβεύει. Η τέχνη που στρατεύεται και θέλει να παρέμβει, γίνεται ένα με το υπάρχον και υποκύπτει στην εξουσία του. Αντίστοιχα και η πολιτική. Αποσκοπώντας σε κάτι εντελώς νέο, δεν βρίσκει βάση στον υπάρχοντα κόσμο και μετατρέπεται σε τέχνη. Επιδιώκοντας το εφικτό, ενσωματώνεται στο υπαρκτό και προδίδει την τέχνη της. Σε αυτά τα διλήμματα ο Τ.Β. Αντόρνο και ο Β. Μπένγιαμιν, δύο από τους γνωστότερους εκπροσώπους της κριτικής θεωρίας, αντιδρούν ο καθένας με διαφορετικό τρόπο. Το βιβλίο ανατρέχει στα ερωτήματά τους, περιγράφει τις απαντήσεις τους, τις παρακολουθεί ώς τις απώτερές τους συνέπειες και ιχνηλατεί τα πεδία των συγκλίσεων και των αποκλίσεων.

Το βιβλίο αυτό θίγει ορισμένα βασικά σημεία της κλινικής νευροψυχολογίας με τη μορφή σημειώσεων. Βασική φιλοδοξία της νευροψυχολογίας είναι να κατανοήσει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς των νοητικών λειτουργιών. Η παθολογία του εγκεφάλου επιτρέπει να ξεφύγουμε από τις κατηγορίες που έχουμε συνηθίσει να χρησιμοποιούμε ως λέξεις δανεισμένες από τη λαϊκή ψυχολογία και την «επιστροφή στα ίδια τα πράγματα». Οι αφασίες, οι αγνωσίες, οι απραξίες, οι αμνησίες, οι διαταραχές των νοητικών λειτουργιών και της συμπεριφοράς που παρουσιάζουν άνθρωποι εξαιτίας βλαβών που έχουν υποστεί στον εγκέφαλο – τα αντικείμενα δηλαδή της κλινικής νευροψυχολογίας – οδηγούν στη συσχέτιση συγκεκριμένων διαταραχών της συμπεριφοράς με ορισμένες βλάβες του εγκεφάλου και, στη συνέχεια, στην ανάλυση των νοητικών λειτουργιών και την κατανόηση των εγκεφαλικών μηχανισμών που τις υποστηρίζουν.

Ανεξάρτητα από τις ιστορικές συνθήκες γένεσής τους, οι ιδέες έχουν τη δική τους αξία και δυναμική. Έτσι και οι ιδέες που αναδείχθηκαν στην τόσο πλούσια και πολυεπίπεδη συζήτηση, στις πόλεις της Σκωτίας του 18ου αιώνα, εξακολουθούν να αποτελούν πολύτιμα κοιτάσματα, θησαυρούς για την παγκόσμια κουλτούρα, που ακόμη στις μέρες μας εμπνέουν την έρευνα και τη σκέψη. Ιδιαιτέρως, τα τελευταία σαράντα χρόνια, το γόνιμο ενδιαφέρον για τον σκωτικό Διαφωτισμό γνωρίζει μία άνευ προηγουμένου άνθιση σε όλο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών, σε μία πραγματικά διεθνή συζήτηση. Οι γοητευτικές ιδέες είναι εκτεθειμένες σε ειδωλοποίηση και κατασκευές ιδεολογημάτων. Η σκωτική ουτοπία του ειδυλλιακού πρώιμου φιλελευθερισμού δεν αποτελεί εξαίρεση. Από τον οικονομικό φιλελευθερισμό της σχολής του Μάντσεστερ, του 19ου αιώνα, μέχρι τον νεοφιλελευθερισμό της αυστριακής σχολής του 20ού, γνώρισε πολλές αναχρονιστικές και ανιστόρητες επανεκδόσεις και προκρούστειες επικαιροποιήσεις. Η σκωτική ουτοπία της γενικής, αυθόρμητης εναρμόνισης γεννήθηκε υπό ειδικές και ανεπανάληπτες ιστορικές προϋποθέσεις. Αλλά, ακόμα και στη Βρετανία, η ανατροπή της διεθνούς συγκυρίας με τη Γαλλική Επανάσταση, σε συνδυασμό με τη ριζική κοινωνική αναδιάρθρωση που έφερε η Βιομηχανική Επανάσταση του 19ου αιώνα, αρκούσαν για να αρθεί κάθε επίφαση επικαιρότητας από τον πλούτο των ιδεών που γέννησε η σκωτική ουτοπία του σύντομου 18ου αιώνα.

Το βιβλίο αυτό είναι ένας τιμητικός τόμος για τον Θανάση Τζαβάρα και έχει γραφτεί από τους μαθητές και φίλους του. Περιέχει κείμενα που ακολουθούν τους τομείς της επιστημονικής του παρουσίας και παραγωγής ανάμεσα στους δύο πόλους της Νευροψυχολογίας και της Ψυχανάλυσης, με περάσματα από τη νευρολογία, την ψυχιατρική, τη λογοτεχνία και την ιστορία. Μια σειρά από φαινομενικές ασυνέχειες, με μια απόλυτα λογική συνέχεια και ενότητα: Όλοι ξέραμε ότι υπάρχει εγκέφαλος και ότι υπάρχει ψυχισμός, αλλά καθώς περιχαρακωνόμαστε ο καθένας στον τομέα του καταλήγουμε να πιστεύουμε ότι η αλήθεια βρίσκεται στη δική μας μεριά, στο δικό μας αντικείμενο. Ο Τζαβάρας μας έμαθε ότι δεν υπάρχει ή το ένα ή το άλλο, και το βιβλίο αυτό είναι η ευκαιρία της συνύπαρξής μας. Τα κείμενα μοιράζονται σε τρεις θεματικές ενότητες, ακολουθώντας αυθαίρετα τα πεδία επιστημονικού ενδιαφέροντος του Θανάση Τζαβάρα: τη νευροψυχολογία, την ψυχανάλυση και τη μεταιχμιακή, διεπιστημονική σύνθεση.

«Να ’μαστε μια δεμένη οικογένεια χωρίς να κρατάμε τα παιδιά μας δεμένα» λέει μια μητέρα συνοψίζοντας την προσπάθεια 20 μεσοαστών μητέρων 25-60 ετών, που ζουν στο αθηναϊκό προάστιο της Βούλας, να ενισχύσουν την ενότητα της οικογένειας έτσι ώστε να αυτονομηθούν τα παιδιά τους. Η οικογένεια σαν «ένα σώμα, μια ψυχή» που απαιτεί από τα μέλη της αποκλειστική αφοσίωση και να υπηρετούν κοινούς στόχους, να δώσει τη θέση της στην οικογένεια που λειτουργεί ως κοινότητα: ομάδα που υποστηρίζει τους ατομικούς στόχους των μελών της και θέλει επίσης να της αποδίδουν εξέχουσα θέση στις ψυχικές τους επενδύσεις, χωρίς όμως να αποκλείει εξωτερικούς δεσμούς και επενδύσεις σε τρίτους. Για τις μητέρες στη Βούλα –που όπως οι άντρες τους κατάγονται από οικογένειες αγροτών, εργατών ή μικροαστών–, το πρότυπο αυτό σηματοδοτεί «εξέλιξη» και μιλούν για το τι τις ελκύει και τι τις προβληματίζει σε αυτό το πρότυπο, πώς προσπαθούν να το εφαρμόσουν, αλλά και πώς διαφοροποιούνται από τις όποιες προτροπές του κρίνουν πως οδηγούν σε «ατομικισμό» και πως αποδυναμώνει τους διά βίου στενούς δεσμούς μεταξύ παιδιών και γονιών.

Ο έφηβος είναι κάποιος άλλος από το παιδί που γνωρίζαμε, και πρέπει να τον υιοθετήσουμε μέχρι να γίνει ο άγνωστος ενήλικας που δυνάμει είναι ήδη. Πρέπει να υιοθετήσει και ο ίδιος τον εαυτό του, να του δώσει μια ταυτότητα, να αναλάβει την ευθύνη ως υποκείμενο των επαναλήψεων και των φαντασιώσεων του, να φτιάξει το παρελθόν και την ιστορία του. Γι’ αυτό διαρκώς κινείται μεταξύ παλινδρομήσεων και απαρτιώσεων, επαναλήψεων και φαντασιώσεών. Με αυτές τις κινήσεις της ψυχικής επεξεργασίας απαρτιώνει το επιθετικό και ώριμο σεξουαλικά νέο σώμα του. Στους δρόμους της εφηβείας, το άτομο συναντάει το εξωτερικό αντικείμενο και έχει μαζί του ενορμητικές και συναισθηματικές ανταλλαγές. Επιπλέον, στην εφηβεία εξ ορισμού αποσύρονται οι ναρκισσιστικές επενδύσεις που είχε πριν το παιδί. Η απώλεια των ναρκισσιστικών αναφορών δεν πρέπει να είναι απροσδόκητη και ξαφνική, διότι τότε θα προκληθούν αγωνίες αφανισμού. Το αντικείμενο, εκτός από σκοπός των ενορμήσεων, είναι επίσης και ναρκισσιστικό στήριγμα, ένας άλλος εαυτός, που βοηθάει τον έφηβο να μετασχηματίζει την πραγματικότητα.

Η νευρογενής ανορεξία τι είναι; Από που προέρχεται; Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει μια ζωντανή απάντηση, τη μαρτυρία των ψυχα­ναλύσεων νεαρών ανορεξικών κοριτσιών, καθώς και των γονιών τους. Τα λόγια τους απαντούν στο ερώτημα. Αυτό το «τίποτα» που τρώνε οι ανορεξικές δεν είναι σχετικό με την τροφή ούτε με τη μόδα. Αποτελεί μια απελπισμένη προσπάθεια να εισάγει μια έλλειψη στην τελειότητα που τους επιβάλουν οι πρόγονοί τους. Προσπαθούν να αποτινάξουν αυτό το φορτίο υποχρεώσεων που τις θέλει τέλειες, αξιοθαύμαστες χωρίς όριο, χωρίς τέλος. Οι ανορεξικές θεραπεύονται, με την προϋπόθεση να μιλήσει κανείς μαζί τους γι’ αυτό το «άλλο», το διαφορετικό από την τροφή, που έχει ετοιμάσει με μια θαυμαστή λεκτική ακρίβεια το αναπόφευκτο, το αδήριτο, μια θέση ανορεξικής στην τρίτη γενιά.

Αν και η ανάλυση της γλώσσας απασχολεί τους ανθρώπινους πολιτισμούς διαχρονικά, η γλώσσα στην καθημερινή χρήση της δεν αποτελεί πεδίο έρευνας μέχρι τον 20ό αιώνα. H επικοινωνιακή διάσταση της γλώσσας, κυρίως σε ό,τι αφορά τη διεκπεραίωση της καθημερινότητας, αποτελεί ένα νεότερο πεδίο ανάπτυξης της γλωσσολογίας. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι η συνηθέστερη απάντηση στην ερώτηση Τι είναι γλώσσα; είναι ότι πρόκειται για μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Στο πλαίσιο αυτό, ο παρών τόμος συντίθεται για να αποδώσει κατά το δυνατόν την πολυδιάστατη φύση τόσο του λόγου όσο και των αναλυτικών επιλογών για την προσέγγισή του, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην παρουσίαση της έρευνας στον χώρο της ανάλυσης λόγου για τα ελληνικά. Επιπλέον, στόχος του τόμου είναι να προσελκύσει το ενδιαφέρον για την ανάλυση λόγου σε φοιτητές/τριες και γενικότερα σε αναγνώστες/τριες που δεν είναι εξοικειωμένοι/ες με τα σχετικά θέματα, καλύπτοντας ένα αρκετά ευρύ –αλλά σε καμιά περίπτωση εξαντλητικό– πεδίο ερευνητικών ενδιαφερόντων που απασχολούν τη σύγχρονη ανάλυση λόγου.

Τι είναι πριν απ’ όλα η Φύση; Τι είναι η Ηθική εν γένει, προτού να κάνουμε λόγο ειδικά για οικολογική ή περιβαλλοντική ηθική; Πώς δέον να αιτιολογούνται οι ηθικές κρίσεις για οτιδήποτε; Γιατί προκαλούνται οικολογικά προβλήματα, ιδίως πώς προξενεί η ανθρώπινη δράση εν κοινωνία τη γέννηση και επιδείνωσή τους; Πώς λαμβάνει χώρα ο μεταβολισμός των μελών του ανθρώπινου είδους μέσα στον φυσικό κόσμο; Μέσω τίνων κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, ανταλλαγής, κατανάλωσης, άρα και στη βάση τι είδους σχέσεων ιδιοποίησης του υλικού κόσμου και του κοινωνικού πλούτου; Τέτοια ερωτηματικά μας καλούν να δοκιμάσουμε τους όρους προς απάντησή τους μέσα από το αναντικατάστατο πρίσμα της Φιλοσοφίας (θεωρητικής και πρακτικής), αλλά και της κοινωνικής θεωρίας. Μόνον έτσι καθίσταται θεμιτό να θεμελιωθούν βασικές και δεσμευτικές θέσεις σχετικά με το ηθικό και δικαϊικό ζήτημα: πώς οφείλουμε να δρούμε μέσα στον έμβιο κόσμο; Πώς οφείλουμε έναντι αλλήλων να πράττουμε ως προς τα ζώα;

Ο καρκίνος αποτελεί μια πάθηση που καλεί το υποκείμενο να επανεξετάσει τη σχέση με το σώμα του, το οποίο μπορεί να βιώνεται ως ένα απειλητικό αντικείμενο, επίσης ως ένα αντικείμενο που θα πρέπει κανείς να αφουγκράζεται και να παρατηρεί περισσότερο παρά ποτέ. Το υποκείμενο καλείται τότε να εισέλθει ή εισέρχεται σε μια υποχονδριακή θέση. Έτσι, το μοντέλο της υποχονδρίας προτείνεται σταθερά ως το κατεξοχήν μοντέλο κατανόησης του σωματοψυχικού βιώματος του ογκολογικού ασθενή. Μια υποχονδριακή στιγμή που θα ήταν φυσιολογική και φευγαλέα προτείνεται ως θεμελιώδης αφετηριακή υπόθεση. Σε αυτό το πλαίσιο, η υποχονδρία νοηματοδοτεί το, ακατανόητο μέχρι τότε, σωματικό βίωμα, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ψυχική επαναφομοίωση του σώματος. Η υποχονδρία γίνεται το μέσο προκειμένου το κακό να εγκλωβιστεί φαντασιωσικά σε ένα και μόνο μέρος του σώματος, αντιπαρατίθεται δηλαδή στο φόβο της μετάστασης, αναζωπυρώνοντας παράλληλα ένα νέο ενδιαφέρον για το σωματικό, μέσω της μετατόπισης των λιβιδινικών επενδύσεων από το άρρωστο όργανο στο υποχονδριακό όργανο. Αποτελεί τελικά μια καθοριστική στιγμή που συμβάλλει όχι μόνο στην αυτοερωτική και ναρκισσιστική επανασυγκρότηση του υπο­κειμένου αλλά και στην ίδια τη διάψευση του σωματικού ακρωτηριασμού που επέβαλλε η σωματική πάθηση, δηλαδή στη διάψευση του ευνουχισμού που, εδώ, είναι κυριολεκτικός.

Πώς μεσολαβεί η γλώσσα στην ανάπτυξη διεργασιών όπως η αντίληψη, η μνήμη και η σκέψη; Στα ηγεμονικά ρεύματα των επιστημών της γλώσσας και του νου, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η μεσολάβηση αυτή αποκλείστηκε παρότι έχει επί μακρόν αναδειχτεί σε ορισμένα ρεύματα της φιλοσοφίας αλλά και στις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας και του νου στις επιστήμες του 20ού αιώνα. Το βιβλίο παρουσιάζει θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις του ρόλου της γλώσσας στο νου στις γλωσσο- και γνωσιο-επιστήμες. Υποστηρίζει ότι ο ρόλος αυτός μπορεί να σκιαγραφηθεί εάν τον επιμερίσουμε και κυρίως εάν υπερβούμε τις συνήθεις προσπελάσεις του. Η γλώσσα δεν συνιστά μόνο νοηματοδότηση αλλά και κοινωνική πράξη, ούτε το μοναδικό τρόπο νοηματοδότησης παρότι προνομιακό. Πρόκειται για μια κοινωνικοιστορικά οικοδομημένη «τέχνη» της σκέψης, ένα ιδιόμορφο μέσο ισχυρής ανάπλασης της εμπειρίας, πάντα όμως γειωμένο στην προγλωσσική αντίληψη, κατανόηση, συγκινησιακή εμπειρία και επικοινωνία. Δεν επαυξάνει δε μόνο τις δυνατότητες της σκέψης αλλά και τις περιορίζει, όπως φαίνεται στο πόσο οι όροι γλώσσα και νους αποκρύβουν ότι τα σχετικά φαινόμενα δεν είναι αυτόνομα, μονολιθικά και στατικά αλλά διαπλεκόμενα εν μέρει, πολύμορφα και δυναμικά. Εξελίσσονται δε ιστορικά και οντογενετικά και δεν διαχωρίζονται από φαινόμενα που αποκαλούμε με όρους όπως σώμα και πολιτισμός.