Μαρία Καραμεσίνη
< πίσω στους Συγγραφείς

Η λιτότητα έχει γίνει η νέα αρχή για τις δημόσιες πολιτικές στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ καθώς η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έχει μετατραπεί σε κρίση δημόσιου χρέους. Ωστόσο τα σημερινά μέτρα λιτότητας απειλούν να ακυρώσουν την πρόοδο που έχει γίνει ώς τώρα στο ζήτημα της ισότητας των φύλων, υπονομεύοντας σημαντικούς θεσμούς για την προστασία της απασχόλησης και της κοινωνικής πρόνοιας και παραγκωνίζοντας τις πολιτικές για την ισότητα των φύλων. Ο τόμος αυτός αποτελεί μια πρώτη απόπειρα καταγραφής του τρόπου με τον οποίο η οικονομική κρίση και οι συνακόλουθες πολιτικές λιτότητας επηρεάζουν τις γυναίκες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, εντοπίζοντας τις επιπτώσεις για την ισότητα των φύλων στα συστήματα απασχόλησης και πρόνοιας σε εννέα περιπτώσεις χωρών που αντιμετωπίζουν τα σοβαρότερα προβλήματα προσαρμογής. Τα κείμενα του παρόντος τόμου υιοθετούν ένα κοινό αναλυτικό πλαίσιο για την κατάσταση των γυναικών στην ύφεση, το οποίο λαμβάνει υπόψη τις αλλαγές στην κοινωνική τους θέση τις τελευταίες δεκαετίες και τις σημερινές συνθήκες λιτότητας. Τα ευρήματα δείχνουν ότι αμέσως μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση οι διαφορές λόγω φύλου μεταξύ ανδρών και γυναικών στην απασχόληση μειώθηκαν – μόνο διότι επιδεινώθηκε η θέση των ανδρών και όχι επειδή υπήρξαν οποιεσδήποτε βελτιώσεις των γυναικών. Τα δεδομένα όμως προβλέπεται να ανατραπούν από τις πολιτικές λιτότητας, οι οποίες έχουν ήδη πιο αρνητικές συνέπειες στη ζήτηση γυναικείας εργασίας και την πρόσβαση των εργαζόμενων μητέρων σε υποστηρικτικές υπηρεσίες. Παρ’ όλα αυτά, η προσήλωση των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία ενισχύεται, ακόμα και σε αυτή την περίοδο που οι απαιτήσεις για την απλήρωτη οικιακή τους εργασία αυξάνονται.

Οι ανισότητες ήρθαν στο προσκήνιο ως πολιτικό ζήτημα πρώτου μεγέθους κατά τη διάρκεια της πρόσφατης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Το διεθνές κίνημα Occupy, τα Panama και Paradise Papers, η επικράτηση του Τραμπ στις ΗΠΑ, η ψήφος του αγγλικού λαού υπέρ του Brexit, η κρίση της ευρωζώνης, η απόκλιση της περιφέρειας της Ε.Ε. και η περιθωριοποίηση εκτεταμένων κοινωνικών στρωμάτων με τις πολιτικές λιτότητας, η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού και της εθνικιστικής δεξιάς και ακροδεξιάς, σήμαναν συναγερμό. Οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες είναι ενδογενείς στις καπιταλιστικές κοινωνίες, αλλά οι μεγάλες επαναστάσεις, τα κινήματα του 19ου και 20ού αιώνα για την κοινωνική απελευθέρωση, και οι αγώνες των λαών για κοινωνική δικαιοσύνη τις περιόρισαν σημαντικά. Η έκρηξή τους την τελευταία πεντηκονταετία οφείλεται στην παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, στην αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου υπέρ του κεφαλαίου και των πλουσιότερων τάξεων, καθώς και στην ανεξέλεγκτη λειτουργία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και των φορολογικών παραδείσων. Οι μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες της εποχής μας αποτελούν μεγάλη πρόκληση για τις προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης. Η αντιμετώπισή τους –μαζί με το αίτημα του εκδημοκρατισμού– θα πρέπει να τεθεί στον πυρήνα ενός πολιτικού σχεδίου της ευρωπαϊκής Αριστεράς που θα απαντά στο μείζον κοινωνικό ζήτημα της παρούσας συγκυρίας, πώς δηλαδή οι τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα που έχουν πληγεί σε όλη την Ευρώπη από την οικονομική κρίση και την παγκοσμιοποίηση, και έχουν εξωθηθεί ή εγκαταλειφθεί στο περιθώριο, θα μπορέσουν να ενσωματωθούν ξανά μέσα σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο και ένα σχέδιο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που, αφενός, θα ανοίγουν προοπτικές βελτίωσης της ποιότητας ζωής τους και, αφετέρου, θα κατοχυρώνουν ίσα δικαιώματα συμμετοχής στον παραγόμενο πλούτο, εντός ενός πλαισίου δίκαιης ανάπτυξης και δημοκρατικής εκπροσώπησης.

Η είσοδος και η σταθερή ένταξη των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία, όπως και ο διαρκής ατομικός και συλλογικός αγώνας τους για οικονομική ανεξαρτησία και εξάλειψη των εις βάρος τους διακρίσεων και των ανισοτήτων φύλου στην αγορά εργασίας, αποτελούν διεθνώς μια «σιωπηλή επανάσταση» που έρχεται από μακριά, διαρκεί πολύ και έχει μέλλον. Στην Ελλάδα η «σιωπηλή επανάσταση» ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα, εξελίχθηκε αργά και επιταχύνθηκε θεαματικά τα τελευταία σαράντα χρόνια. Το βιβλίο παρακολουθεί και ερμηνεύει την ένταξη των γυναικών στην Ελλάδα στο εργατικό δυναμικό και στην αμειβόμενη εργασία και την εξέλιξη των ανισοτήτων φύλου στην αγορά εργασίας από το 1960 έως σήμερα, εξετάζοντας αναλυτικά τους προσδιοριστικούς παράγοντες των φαινομένων σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μελέτη της επίδρασης της κρατικής παρέμβασης από το 1980 και ύστερα σε τομείς όπως η πολιτική απασχόλησης, το συνταξιοδοτικό σύστημα, η πολιτική κοινωνικής φροντίδας και συμφιλίωσης εργασίας και οικογένειας και η πολιτική ισότητας των φύλων, ευρωπαϊκή και εθνική. Στα κεφάλαια που αφιερώνονται στη δεκαετή οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 και συνεχίστηκε με τα Μνημόνια, εξετάζεται η συμβολή και άλλων πολιτικών (μισθολογική-εισοδηματική, εργασιακών σχέσεων, υγείας, εκπαίδευσης) στη διαμόρφωση ή άμβλυνση των έμφυλων συνεπειών της τόσο στην αμειβόμενη όσο και στη μη αμειβόμενη εργασία, η οποία έχει μείνει έξω από το κάδρο των περισσότερων μελετών της κρίσης.

Αυτός ο τόμος είναι η πρώτη προσπάθεια Ελλήνων και ξένων διανοουμένων και πολιτικών να τοποθετήσoυν την εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο των σύγχρονων θεωρητικών συζητήσεων. Ποιες ήταν οι απαντήσεις του κράτους στις πολιτικές του ΣΥΡΙΖΑ; Τι περιθώριο ελιγμών υπήρχε στις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές; Τι είδους αντίσταση και ποια βοήθεια συνάντησε η κυβέρνηση από τα κοινωνικά κινήματα και την κοινωνία των πολιτών; Ποιες ήταν οι προτεραιότητες της κυβέρνησης; Γενικότερα, ποια μαθήματα μπορούν να πάρουν η ελληνική και η ευρωπαϊκή Αριστερά από την εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ; Με ποιον τρόπο η κλασική αλλά και η πρόσφατη αριστερή θεωρία βοηθούν σε αυτή τη διαδικασία; Ήταν το κόμμα προετοιμασμένο για τις προκλήσεις και τα καθήκοντα που θα αντιμετώπιζε; Πρόκειται για μια πρώτη καταγραφή που δεν συνιστά επίσημο απολογισμό αλλά μια συλλογή από εμπειρίες πολιτικών και πανεπιστημιακών που εξετάζονται από θεωρητική σκοπιά. Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν την αριστερή θεωρία για να εξετάσουν τη διακυβέρνηση και την αριστερή εμπειρία ώστε στη συνέχεια να διορθώσουν την αριστερή θεωρία. Δίνουν μια αίσθηση των επιτυχιών, των αποτυχιών και των απογοητεύσεων ανθρώπων που έπεσαν στα βαθιά και έμαθαν την τέχνη της διακυβέρνησης και τους επικαθορισμούς της εξουσίας ενώ κυβερνούσαν. Η εμπειρία τους είναι πολύτιμη για την Αριστερά. Ο συμβιβασμός του 2015 και η ήττα του 2019 δείχνουν ότι αν δεν υπάρξει αλλαγή στην Ευρώπη, οι κυβερνήσεις μιας απομονωμένης Αριστεράς δεν μπορούν να επιβιώσουν με το πρόγραμμά τους ανέπαφο. Χρειαζόμαστε μια εκ νέου σύγκλιση των δυνάμεων της Αριστεράς, των Πράσινων και της Σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στην αυξανόμενη απειλή του εθνικισμού, της ξενοφοβίας και της ακροδεξιάς.

Τα κείμενα αυτού του τόμου δίνουν προτεραιότητα στις οπτικές των γυναικών, στις πρακτικές, τις συνεισφορές και τις σημασίες που αποδίδουν στην πόλη, όπως και στις ταυτότητες φύλου και τις ενσώματες διαπραγματεύσεις της καθημερινότητας. Η «μελέτη της πόλης» αναφέρεται σε μια οπτική στην έρευνα και τη διδακτική της πολεοδομίας που επικεντρώνεται στην οργάνωση και τους μετασχηματισμούς του αστικού χώρου, δίνοντας έμφαση στις κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές και στην ιστορική διάσταση και τη γενεαλογία των φαινομένων. Με τις θεωρητικές συναντήσεις της μελέτης της πόλης με το φύλο ως βασική μεθοδολογική επιλογή, αναδεικνύεται η εστίαση στις καθημερινές πρακτικές και σχέσεις που διασταυρώνονται από το πολύ τοπικό επίπεδο μέχρι τις παγκόσμιες διαδικασίες. Ο τόμος εκφράζει ταυτόχρονα και μια στάση ζωής – εκείνη που αναδεικνύεται από την πλούσια πολιτική δράση, την έρευνα και τη διδασκαλία της Ντίνας Βαΐου. Συγγραφείς που μαθή­τευσαν ή/και συνεργάστηκαν μαζί της σε διάφορους χώρους και χρόνους συνομιλούν με το πολυσχιδές της έργο, επιση­μαίνοντας τη συμβολή του στις επιστήμες και τη διδακτική του «χώρου και φύλου», αλλά και την ανάγκη να κρατηθεί σε συνεχή εγρήγορση αυτή η επιστημονική και ερευνητική συνάντηση.

Όπως όλα τα είδη κρατικής παρέμβασης, έτσι και η πολιτική συμφιλίωσης εργασιακών και οικογενειακών υποχρεώσεων είναι προϊόν ιστορικής ανάγκης που συνδέεται με την μεταπολεμική εξέλιξη των σύγχρονων, καπιταλιστικών κοινωνιών. Οι χώρες με αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες κινητοποίησαν μαζικά τις γυναίκες στην αμειβόμενη εργασία και το κράτος αναγκάστηκε να παρέμβει για να διευκολύνει τη διαδικασία και να αποτρέψει την κρίση του συστήματος κοινωνικής αναπαραγωγής που διαχρονικά στηριζόταν στη γυναικεία απλήρωτη εργασία. Στις χώρες του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού», που κινητοποίησαν σε ακόμα μεγαλύτερη έκταση και ένταση τις γυναίκες και μητέρες, το κράτος ακολούθησε τον ίδιο δρόμο για τους ίδιους λόγους. Οι εξελίξεις δεν σημειώθηκαν παντού ταυτόχρονα, αλλά είχαν κοινή κατάληξη επηρεάζοντας καθοριστικά το βαθμό συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας και το οικογενειακό πρότυπο που σχετίζεται με τον κατά φύλο καταμερισμό της αμειβόμενης και μη αμειβόμενης εργασίας στο πλαίσιο του νοικοκυριού. Το βιβλίο εξετάζει και αναλύει την εξέλιξη της πολιτικής συμφιλίωσης επαγγελματικής και οικογενειακής/προσωπικής ζωής στην Ελλάδα από τη γένεσή της στα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι σήμερα, εντός του πλαισίου της Ε.Ε. και υπό την επίδραση της ευρωπαϊκής πολιτικής ισότητας των φύλων. Στο βιβλίο επίσης αποτιμώνται οι επιπτώσεις της πολιτικής συμφιλίωσης αφενός στο σύστημα φροντίδας παιδιών, ηλικιωμένων και αναπήρων αφετέρου στη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, τη γεννητικότητα και την ισότητα των φύλων. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην περίοδο της πρόσφατης μεγάλης οικονομικής κρίσης που πέρασε η Ελλάδα και πώς οι κυβερνήσεις αντιμετώπισαν κατά τη διάρκειά της το οξύ έλλειμμα φροντίδας που δημιουργήθηκε από τη δραματική μείωση των εισοδημάτων των νοικοκυριών και την εκπτώχευση εκτεταμένων στρωμάτων του πληθυσμού. Η αποτίμηση/αξιολόγηση της πολιτικής συμφιλίωσης γίνεται από μία ολιστική σκοπιά, που οδηγεί στην κριτική επανεξέταση τόσο των επί μέρου